Εξαρτήσεις
Η εξάρτηση έχει να κάνει με την προσήλωση ενός ατόμου σε μια ουσία, ένα αντικείμενο ή ένα άλλο άτομο, σε βαθμό που να το καθιστά δυσλειτουργικό στην καθημερινή του ζωή. Ορισμένες ουσίες, όπως τα ναρκωτικά και το αλκοόλ, δημιουργούν σωματική εξάρτηση, η οποία γίνεται εμφανής ως στερητικό σύνδρομο όταν το άτομο σταματήσει τη χρήση. Η ψυχολογική εξάρτηση είναι αποτέλεσμα κάθε αντικειμένου εξάρτησης, είτε αυτό είναι ναρκωτικό, αλκοόλ, καφές, φαγητό, κάπνισμα, διαδίκτυο (internet), τζόγος κλπ. και χρειάζεται πολύ περισσότερο χρόνο για να αντιμετωπιστεί. Η εξάρτηση είναι ένα πολύπλευρο φαινόμενο που μπορεί να εμπλέκει τόσο νόμιμες όσο και παράνομες ουσίες (αλκοόλ ή κάνναβη), μπορεί να δημιουργεί σωματική ή/και ψυχολογική εξάρτηση, μπορεί να αγγίζει παιδιά, εφήβους και ενήλικες. Τέλος, μπορεί να αντιμετωπιστεί.
Πώς θα καταλάβω ότι το παιδί μου είναι εξαρτημένο;
Ίσως ένα σχετικά μικρό ποσοστό των παιδιών σήμερα είναι εξαρτημένα από βαριές ναρκωτικές ουσίες όπως η ηρωίνη. Η εξάρτηση, ωστόσο, από το αλκοόλ, το διαδίκτυο, τα τυχερά παιχνίδια και την κάνναβη (χασίς) είναι εξαιρετικά υψηλή μεταξύ εφήβων και νεαρών ενηλίκων. Αν αντιληφθείτε στο παιδί σας ορισμένα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά, ίσως θα πρέπει να διερευνήσετε την περίπτωση της εξάρτησης: αλλαγή παρέας, τρόπου διασκέδασης και τόπων συνεύρεσης με την παρέα. Απόμακρη συμπεριφορά, αδιαφορία για τις καθημερινές υποχρεώσεις, ανυπακοή στα όρια που τίθενται στο σπίτι ή στο σχολείο. Παραμέληση της προσωπικής υγιεινής, της διατροφής ή του ύπνου. Διαρκής έλλειψη χρημάτων που θα έπρεπε να επαρκούν για τα έξοδά του/της. Αδιαφορία για πράγματα που στο παρελθόν προκαλούσαν ευχαρίστηση, περιορισμός δραστηριοτήτων και δυσκολία να ανταπεξέλθει στην καθημερινότητα.
Γιατί στο δικό μου παιδί; Γιατί σε μένα; Τι έκανα λάθος;
Λάθη κάνουμε όλοι οι γονείς, ωστόσο όλα τα παιδιά δεν γίνονται εξαρτημένοι χρήστες. Αυτό συμβαίνει γιατί κάθε άνθρωπος διαχειρίζεται (ή δε διαχειρίζεται) αποτελεσματικά τα προβλήματα που τον απασχολούν. Αντί, λοιπόν, να αναρωτιέστε τι έχετε κάνει λάθος, είναι προτιμότερο να αναρωτηθείτε τι κρύβεται κάτω από τη χρήση ουσιών. Η χρήση και κατά συνέπεια η εξάρτηση από μία ουσία είναι η κορυφή των προβλημάτων που αντιμετωπίζει το παιδί σας. Φανταστείτε ένα παγόβουνο φτιαγμένο από απογοητεύσεις, φόβους, ενοχές, ανασφάλειες, άγχος, κούραση και βαρεμάρα. Η χρήση και κατά συνέπεια η κατάχρηση και η εξάρτηση έρχονται ως λύση σε όλα τα παραπάνω και αυτό που βλέπετε εσείς, η εξάρτηση δηλαδή, είναι η κορυφή του παγόβουνου. Έτσι, σκοπός δικός σας αλλά και της διαδικασίας της απεξάρτησης είναι να βγει στην επιφάνεια ολόκληρο το βουνό που έχει θαφτεί κάνω από τη χρήση και να σπάσει σε μικρά κομμάτια, τα οποία το παιδί με τη βοήθεια του ψυχολόγου και της οικογένειας θα επιλύσει και θα μάθει να διαχειρίζεται αποτελεσματικά χωρίς τις ουσίες.
Τι πρέπει να κάνω αν αντιληφθώ ότι το παιδί μου είναι εξαρτημένο;
Πρώτα απ’ όλα πρέπει να παραμείνετε ψύχραιμοι, να ανασυγκροτηθείτε και να αποφύγετε σπασμωδικές κινήσεις. Θυμηθείτε ότι στόχος σας είναι να μείνετε σύμμαχος του παιδιού σας στη δύσκολη προσπάθεια της απεξάρτησης και όχι αντίπαλός του. Μια πρώτη κουβέντα με έναν ψυχολόγο μπορεί να σας φανεί βοηθητική: ένας ειδικός μπορεί να σας καθοδηγήσει σχετικά με το πώς να μιλήσετε στο παιδί σας, να σας προσφέρει τις πληροφορίες που ζητάτε και να συζητήσει μαζί σας τη διαδικασία της απεξάρτησης.
«Τα ναρκωτικά είναι καλά για να φύγεις από την πραγματικότητα, ενώ η πραγματικότητα είναι τόσο πλούσια, ώστε δεν αξίζει να την αποφεύγεις.»
Geraldine Chaplin (Αγγλοαμερικανίδα ηθοποιός, κόρη του Charlie Chaplin)
Η εξαρτητική συμπεριφορά κάποιου ατόμου στην οικογένεια είναι σίγουρα ένα επώδυνο θέμα που απαιτεί μεγάλη υπομονή και προσπάθεια από τον κοινωνικού περίγυρο του ατόμου. Οι γονείς συχνά αρνούνται να δουν αρκετά νωρίς τη συμπεριφορά αυτή του παιδιού τους, γεγονός ωστόσο που δυσκολεύει την πορεία προς την απεξάρτηση τόσο για το ίδιο το παιδί, όσο και για τους ίδιους. Η άμεση αντιμετώπιση του προβλήματος είναι εξαιρετικά σημαντική για την όσο το δυνατόν ευκολότερη πορεία προς την απεξάρτηση.
Πορεία προς την εξάρτηση
Υπάρχουν τέσσερα στάδια από τα οποία διέρχεται το άτομο πριν να φτάσει στο επίπεδο της εξάρτησης. Το πρώτο από αυτά είναι ο πειραματισμός που μπορεί να ξεκινήσει στην προεφηβεία ή την εφηβεία. Η ουσία αυτές τις πρώτες φορές παρέχεται συνήθως από την παρέα, από άλλα άτομα που βρίσκονται σε στάδιο πειραματισμού ή από σταθερούς χρήστες. Η κοινωνική πίεση που ασκείται στο άτομο και η περιέργεια κάνουν πολύ δύσκολη την άρνηση της δοκιμής. Το δεύτερο στάδιο είναι η χρήση και το άτομο αρχίζει πλέον να αναζητά ενεργά την ουσία. Σε αυτό το στάδιο αρχίζουν να διαφαίνονται οι πρώτες αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού: τα χρήματα αρχίζουν να μειώνονται γρήγορα, οι παρέες αλλάζουν καθώς πια το άτομο αναζητά άλλους χρήστες και οι υποχρεώσεις στο σχολείο ή στο σπίτι αρχίζουν να παραμελούνται. Στο τρίτο στάδιο, αυτό της ενασχόλησης, το άτομο έχει αυξήσει πια τη χρήση του και διαταραχές στον ύπνο και τη διατροφή κάνουν την εμφάνισή τους. Οι υποχρεώσεις συνεχίζουν να παραμελούνται και σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις στα οικονομικά και στην απόδοση του σχολείου, το άτομο αρχίζει να έχει προβλήματα με την οικογένεια και τους δασκάλους. Στο τελευταίο στάδιο της εξάρτησης η ουσία έχει γίνει το κέντρο της προσοχής του ατόμου, και όλη του η ζωή γυρίζει γύρω από την εύρεσή της, τη χρήση της και την εύρεση της νέας δόσης. Σε αυτό το στάδιο τα νομικά και οικονομικά προβλήματα διογκώνονται, το παιδί ζει διαρκώς σε καταστάσεις κινδύνου (οδήγηση υπό την επήρεια, σεξουαλική επαφή χωρίς προφύλαξη, κλοπές κλπ) και τα συμπτώματα της εξάρτησης είναι πλέον φανερά σε όλους τους τομείς της ζωής του: τον κοινωνικό, οικονομικό, οικογενειακό, συμπεριφορικό, διανοητικό και ψυχικό.
Αντιμετώπιση της εξάρτησης
Τα θεραπευτικά προγράμματα που ασχολούνται με την απεξάρτηση χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο θεραπείας που προτείνουν. Η πρώτη κατηγορία είναι τα προγράμματα υποκατάστασης, τα οποία προσφέρουν στο άτομο κάποια ουσία υποκατάστατη της ουσίας που κάνει χρήση με σκοπό τη σταδιακή μείωσή της. Η άλλη κατηγορία προγραμμάτων είναι τα λεγόμενα «στεγνά» προγράμματα τα οποία ακολουθούν μια ψυχοκοινωνική κατεύθυνση και βοηθούν το άτομο μέσα από τη θεραπεία του ίδιου αλλά και της οικογένειάς του, καθώς η εξάρτηση συμπορεύεται συνήθως με ένα δυσλειτουργικό οικογενειακό πλαίσιο. Τα στεγνά προγράμματα απεξάρτησης βάζουν το άτομο να συμμετέχει ενεργά στην προσωπική του απεξάρτηση αντί να υποβάλλεται σε φαρμακευτικές θεραπείες. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων που οδήγησαν στην εξάρτηση εστιάζονται και δουλεύονται κατά τη θεραπεία, έτσι ώστε το άτομο να επανέλθει τόσο στην προσωπική του ζωή, όσο και στην κοινωνική και επαγγελματική. Επίσης, σε αντίθεση με τα προγράμματα υποκατάστασης, τα στεγνά προγράμματα στοχεύουν στην πλήρη αποχή από την ουσία βοηθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το άτομο να δημιουργήσει νέες και γερές βάσεις μακριά από τις ουσίες.
Ηλεκτρονική εξάρτηση
Τα ναρκωτικά και το αλκοόλ ίσως δεν είναι πλέον οι πιο συνηθισμένες εξαρτησιογόνες ουσίες για παιδιά και εφήβους. Ένας μεγάλος αριθμός εφήβων και νεαρών ενηλίκων αποκτούν μια εξαρτητική σχέση με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τη διαδικτυακή πορνογραφία και τον ηλεκτρονικό τζόγο. Κι αυτές οι μορφές εξάρτησης είναι εξίσου ανησυχητικές και πρέπει να αντιμετωπίζονται άμεσα και στη ρίζα τους. Τα συμπτώματα της ηλεκτρονικής εξάρτησης προσομοιάζουν αυτά της εξάρτησης από κάποια ουσία, αν και η οικονομική δυσχέρεια είναι συνηθισμένο φαινόμενο κυρίως στον εθισμό από τα τυχερά παιχνίδια. Τα παιδιά που εξαρτώνται από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή παίζοντας παιχνίδια ή σερφάροντας στο διαδίκτυο συνήθως παρουσιάζουν έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων και συνεπακόλουθη κοινωνική απομόνωση καθώς ο κόσμος τους γίνεται η οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού τους.
Η απεξάρτηση από οποιαδήποτε ηλεκτρονική εξάρτηση ακολουθεί το ψυχοκοινωνικό μοντέλο των στεγνών προγραμμάτων. Διερευνώνται οι αιτίες της απαρχής και της συνέχισης της χρήσης και το παιδί μαθαίνει να αντιμετωπίζει τα προβλήματά του χωρίς την ουσία ή το αντικείμενο της εξάρτησης. Η οικογένεια του ατόμου λαμβάνει επίσης ενεργό ρόλο στη απεξάρτηση του παιδιού: αλλάζουν τα δυσλειτουργικά μοντέλα επικοινωνίας, ορίζονται νέα όρια και κανόνες και δημιουργούνται νέοι προστατευτικοί παράγοντες που θα προλάβουν την υποτροπή στη χρήση.
Η σημασία της πρόληψης
Η πρόληψη έχει να κάνει βασικά με τον τρόπο που μεγαλώνει το παιδί. Ένα παιδί που μεγαλώνει μέσα σε ένα ζεστό και ασφαλές περιβάλλον, όπου οι γονείς φροντίζουν τις ανάγκες τους και τη μεταξύ τους σχέση, μαθαίνει να αγαπάει τον εαυτό του, να τον φροντίζει και να έχει αυτοπεποίθηση. Ένα παιδί που μεγαλώνει γνωρίζοντας ότι υπάρχουν όρια και κανόνες, νιώθει ασφαλές και μαθαίνει επίσης να λέει «όχι», να αντιλαμβάνεται τις συνέπειες της παρανομίας και ανυπακοής και να γνωρίζει τη σημασία της αυτονομίας. Η κοινωνία στην οποία ζούμε δυσκολεύει το έργο των γονιών καθώς οι οθόνες εισάγονται πλέον στη ζωή των παιδιών από πολύ νωρίς. Σε κάθε περίπτωση, οι ενήλικες έχουμε χρέος να κρατούμε ανοιχτή την πόρτα στις ανησυχίες, τους φόβους και τους προβληματισμούς των παιδιών μας και να θέτουμε όρια με σεβασμό και αποφασιστικότητα.