Αυτογνωσία
– «Δε με ξέρεις καλά εμένα!»
– «Δηλαδή εσύ πόσο καλά σε ξέρεις;»
Φανταστείτε πόσο αποστομωτική μπορεί να είναι η παραπάνω ερώτηση. Επίσης, φανταστείτε πόση αλήθεια κρύβει στον πυρήνα της. Πόσο καλά, αλήθεια, γνωρίζουμε τον εαυτό μας; Γιατί αντιδρούμε στα πράγματα που συμβαίνουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο και όχι με άλλον; Πώς μάθαμε να είμαστε αυτοί που είμαστε και τι γίνεται αν θέλουμε να αλλάξουμε; Σε ποιο βαθμό έχουμε διαμορφωθεί σαν άτομα λόγω της εποχής και της κοινωνίας στην οποία γεννηθήκαμε και πόσο μας έχει επηρεάσει πραγματικά η παιδική μας ηλικία;
Γνωρίζοντας τον εαυτό μας μέσα από τους άλλους
Διάφορες μελέτες έχουν γίνει με σκοπό να εξηγηθεί πώς ο άνθρωπος αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό άτομο στην παιδική ηλικία και πώς μεγαλώνοντας αναγνωρίζουμε το ποιοι είμαστε κοιτώντας στο παρελθόν τα βιώματά μας, τις εμπειρίες μας και την εξέλιξή μας. Παρόλα αυτά όλοι οι άνθρωποι έχουμε τα λεγόμενα «τυφλά σημεία» του εαυτού μας. Αυτά είναι χαρακτηριστικά μας που εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε σε θέση να δούμε, κι όμως οι άλλοι μπορούν να αναγνωρίσουν σε εμάς. Έτσι, η ανατροφοδότηση που παίρνουμε από άλλους ανθρώπους σχετικά με τις πράξεις και τις συμπεριφορές μας μπορεί συχνά να φέρουν στο φως διάφορα χαρακτηριστικά που για εμάς τους ίδιους είναι «τυφλά». Η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία μπορεί να λειτουργήσει ως «το άλλο άτομο» που βλέπει αυτά τα τυφλά σημεία και μέσα στη θεραπεία μπορούμε να πάρουμε την ανατροφοδότηση που χρειαζόμαστε για να κατανοήσουμε ποιοι πραγματικά είμαστε.
Δηλαδή τι θα κερδίσω με την αυτογνωσία;
Αυτό ακριβώς που υποδηλώνει και η λέξη: να γνωρίσουμε τον εαυτό μας καλύτερα. Μέσα από το ταξίδι προς την αυτογνωσία μπορούμε να αντιληφθούμε ποιοι είμαστε πραγματικά, γιατί και πώς γίναμε αυτοί που γίναμε, πώς επηρέασε το παρελθόν μας και η παιδική μας ηλικία τον τρόπο που σήμερα αντιδρούμε στα πράγματα, γιατί κάνουμε τις επιλογές που κάνουμε. Μέσα από αυτήν την πορεία μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα συναισθήματα μας και τους λόγους για τους οποίους αυτά αναδύονται σε κάθε περίσταση. Έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίσουμε τα «τυφλά σημεία» του εαυτού μας και να καταλάβουμε πώς αυτά επηρεάζουν τη ζωή μας. Τέλος, η αυτογνωσία μπορεί να αποτελέσει ένα συναρπαστικό ταξίδι μέσα από το οποίο θα μάθουμε πώς να διαχειριζόμαστε καλύτερα τα συναισθήματά μας, να επικοινωνούμε αποτελεσματικότερα με τους γύρω μας και να σχετιζόμαστε με έναν τρόπο πιο υγιή και ικανοποιητικό.
«Να είσαι ευτυχισμένος σημαίνει να μπορείς να γνωρίσεις τον εαυτό σου χωρίς να τρομάξεις.»
Walter Benjamin (Γερμανοεβραίος Μαρξιστής δοκιμιογράφος και φιλόσοφος)
Αυτογνωσία
Στην ερώτηση «ποιος πιστεύεις ότι σε ξέρει καλύτερα;» οι περισσότεροι άνθρωποι θα απαντούσαν ότι οι ίδιοι γνωρίζουν καλύτερα από κάθε άλλον τον εαυτό τους. Αυτή η πεποίθηση στηρίζεται στο γεγονός ότι ο καθένας είναι ο καλύτερος γνώστης της προσωπικής του ιστορίας, των εμπειριών του, των σκέψεων και των αντιλήψεων που έχει για τον κόσμο από την παιδική του ηλικία και μέχρι σήμερα. Φαίνεται, ωστόσο, ότι κάτι τέτοιο δεν είναι αληθές, καθώς υπάρχουν κενά στη γνώση που έχουμε για τον εαυτό μας και πως ένας εξωτερικός παρατηρητής συχνά μπορεί να αναγνωρίσει μοτίβα συμπεριφοράς που σε εμάς τους ίδιους διαφεύγουν. Για παράδειγμα, σε κάποιες περιστάσεις αντιδρούμε εγωιστικά ενώ σε κάποιες άλλες όχι, μπορούμε όμως να απαντήσουμε εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας πόσο εγωιστές είμαστε; Κατά πάσα πιθανότητα αυτό είναι πολύ δύσκολο και όταν γίνεται είναι μάλλον ένα σχετικά αυθαίρετο συμπέρασμα που βγάζουμε εμείς για εμάς. Αυτό σημαίνει ότι ασυνείδητα, για να προστατευτούμε από τις ενοχές που μπορεί να νιώθαμε αν αντιλαμβανόμασταν ότι είμαστε στ’ αλήθεια εγωιστές, φροντίζουμε να εκλογικεύσουμε διάφορες συμπεριφορές μας και τελικά να συμπεράνουμε ότι δεν είμαστε εγωιστές ακόμη κι αν ορισμένες φορές ενεργούμε εγωιστικά. Ένας εξωτερικός, αντικειμενικός κριτής, ωστόσο, μπορεί να αναγνωρίσει επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφορών που μας καθιστούν εγωιστές.
Τυφλά σημεία του εαυτού
Johari window model diagram. Retrieved from www.businessballs.com
Το παράθυρο Johari είναι μια τεχνική που δημιουργήθηκε το 1955 από τους Αμερικανούς ψυχολόγους Joseph Luft (1916–2014) και Harrington Ingham (1914–1995), ώστε να βοηθήσει στην καλύτερη γνώση του εαυτού. Η τεχνική αυτή προτείνει ότι ο κάθε άνθρωπος είναι ένα σύστημα που, όπως δείχνει η εικόνα, αποτελείται από τέσσερα τμήματα. Τo πρώτο, το «ανοιχτό» κομμάτι, είναι αυτό που κι εμείς οι ίδιοι και οι άλλοι, οι γύρω μας, γνωρίζουμε για εμάς. Για παράδειγμά, τόσο εγώ όσο και ο έξω κόσμος θεωρούμε ότι είμαι ένα κοινωνικό άτομο. Αντίθετα, υπάρχουν χαρακτηριστικά τα οποία μπορεί εμείς οι ίδιοι να γνωρίζουμε για τον εαυτό μας, που ωστόσο δεν επιτρέπουμε σε άλλους να τα δουν. Τα χαρακτηριστικά αυτά θα τοποθετούνταν στο κάτω αριστερό τετράγωνο, το οποίο αντιπροσωπεύει τα κομμάτια του εαυτού μας που οι άλλοι δε γνωρίζουν, ωστόσο εμείς ξέρουμε ότι έχουμε. Για παράδειγμα, εγώ γνωρίζω ότι είμαι πολύ ευκολόπιστη, ωστόσο, λόγω του φόβου ότι οι άνθρωποι γύρω μου θα με εκμεταλλευτούν, κρατάω κρυφό αυτό μου το χαρακτηριστικό. Το τρίτο μέρος, το «τυφλό» όπως ονομάζεται, είναι το κομμάτι του εαυτού μας που οι άλλοι μπορούν να δουν, εμείς ωστόσο δεν γνωρίζουμε ότι έχουμε. Σύμφωνα με το παράδειγμα παραπάνω, εγώ η ίδια μπορεί να μην βλέπω τον εαυτό μου ως εγωιστικό άτομο, ωστόσο οι γύρω μου με χαρακτηρίζουν εγωίστρια. Καθώς είναι πιο πιθανό να κάνω εγώ λάθος σε σχέση με όλους τους άλλους, το χαρακτηριστικό του εγωισμού θα τοποθετούνταν στο «τυφλό μέρος» του εαυτού μου. Τέλος, υπάρχουν και αυτά τα χαρακτηριστικά που ούτε εμείς οι ίδιοι, ούτε οι γύρω μας γνωρίζουν ότι κατέχουμε. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό θα μπορούσε να είναι ο αλτρουισμός, που συνήθως εκφράζεται να εμφανίζεται σε καταστάσεις κρίσεων, έτσι ώστε αν δεν έχουμε βιώσει κάποια τέτοια κατάσταση δεν γνωρίζουμε πώς θα αντιδρούσαμε.
Η αυτογνωσία, λοιπόν, έχει να κάνει με τη γνώση του εαυτού ως σύνολο, δηλαδή με τη γνώση όλων των τμημάτων του εαυτού. Εφόσον, τα δύο πρώτα τμήματα είναι ήδη γνωστά σε εμάς, και εφόσον το τελευταίο τμήμα μπορεί να μας φανερωθεί κάτω από ορισμένες συνθήκες, αυτό που θα μπορούσαμε να γνωρίσουμε καλύτερα είναι το τυφλό μέρος του εαυτού μας. Η ανατροφοδότηση που μπορούν να μας προσφέρουν οι άλλοι άνθρωποι είναι συχνά ο δρόμος για να γνωρίσουμε αυτά τα τυφλά σημεία. Έτσι, ο ψυχολόγος μπορεί να «φωτίσει» ορισμένα σημεία τα οποία για εμάς είναι σκοτεινά και άρα άγνωστα. Μέσω της συμβουλευτικής και της θεραπείας, έχουμε τη δυνατότητα να δούμε πώς οι άλλοι μας βλέπουν, τι αντίκτυπο έχουν οι πράξεις μας επάνω τους και άρα πώς οι αντιδράσεις μας σμιλεύουν τις σχέσεις μας.
Η θεραπεία σε ένα δεύτερο επίπεδο μπορεί να μας βοηθήσει να μετακινήσουμε χαρακτηριστικά από το δεύτερο τετράγωνο, το «κρυφό», στο πρώτο τετράγωνο, που είναι γνωστό σε όλους. Το να μπορώ να είμαι ο εαυτός μου είναι για πολλούς ανθρώπους ένα δύσκολο έργο, καθώς συναισθήματα φόβου, ντροπής ή ανασφάλειας τους εμποδίζουν να εκφραστούν ειλικρινά και να δείξουν στους άλλους ποιοι πραγματικά είναι. Μέσα από τη θεραπεία, ωστόσο, το άτομο μπορεί να αυξήσει την αυτοπεποίθησή του και να νιώσει σίγουρος για τον εαυτό του, εκφράζοντάς το και στους γύρω του. Σκοπός της θεραπείας, λοιπόν, είναι αφενός να ελαχιστοποιήσουμε το τυφλό μέρος του εαυτού μας, κερδίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μεγαλύτερη αυτογνωσία και αφετέρου να ελαχιστοποιήσουμε το κρυφό μέρος του εαυτού μας, με σκοπό να σταματήσουμε να κρύβουμε ποιοι πραγματικά είμαστε και να μπορούμε να νιώθουμε ότι είμαστε ο εαυτός μας ακόμα και μεταξύ άλλων.
Η αυτογνωσία του θεραπευτή
Πολλές έρευνες έχουν ασχοληθεί με το τι καθιστά έναν ψυχολόγο καλό επαγγελματία. Προφανώς και η εκπαίδευση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, καθώς παρέχει τουλάχιστον τις βασικές θεωρητικές γνώσεις που είναι απαραίτητες για κάθε ειδικό ψυχικής υγείας. Φαίνεται, ωστόσο, ότι οι καλύτεροι θεραπευτές είναι αυτοί που εκτός από καλή εκπαίδευση, έχουν αποκτήσει και πολύ καλή γνώση του εαυτού τους. Το ταξίδι της αυτογνωσίας για τους θεραπευτές πέρα από το ότι επιβάλλεται είναι και ένα ταξίδι που κρατάει χρόνια. Μέσα στο πέρασμα των χρόνων ο άνθρωπος αλλάζει, μεγαλώνει, ωριμάζει και αποκτά καινούριες εμπειρίες, με αποτέλεσμα να αλλάζει και ως θεραπευτής, διαφοροποιώντας το στυλ του, τη σιγουριά που αποπνέει, τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται και αλληλεπιδρά με τους πελάτες του. Η αυτογνωσία βοηθάει τον θεραπευτή να γνωρίζει καλύτερα ποιος είναι ο ίδιος και πώς εξελίσσεται μέσα στο χρόνο, πώς οι άλλοι τον αντιλαμβάνονται, πώς συνηθίζει να αλληλεπιδρά με τους γύρω του και ποια είναι τα χαρακτηριστικά που πρέπει να τροποποιήσει έτσι ώστε να γίνει ακόμη καλύτερος επαγγελματίας. Τέλος, η αυτογνωσία μπορεί να προσφέρει στο θεραπευτή την αναγκαία αρετή της υπομονής. Πολλές φορές τα συναισθήματα και οι εμπειρίες των ίδιων των επαγγελματιών εμπλέκονται μέσα στη θεραπεία κάποιου πελάτη, κάνοντας το θεραπευτή ανυπόμονο και βιαστικό για αλλαγή του θεραπευόμενου. Η βαθιά γνώση, ωστόσο, του εαυτού μπορεί να τον βοηθήσει να διαχωρίσει τις δικές του επιθυμίες από αυτές του πελάτη του και να σταθεί ώριμα και υπομονετικά δίπλα στο θεραπευόμενο.